विद्यारम्भः ।

विद्यारम्भः ।
पूर्वोक्तदेवताः सम्पूज्य गुरुं वृत्वा पूर्वमुखो विद्यारंभं कुर्य्यात् ।

ॐ अखण्डमण्डलाकारं व्याप्तं येन चराचरम् ।
तत्पदं दर्शितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥

येनाक्षरसमाम्नायमधिगम्य महेश्वरात्
कृत्स्नं व्याकरणं प्रोक्तं तस्मै पाणिनये नमः॥
वृद्धिरादैच् ॥

वागर्थाविव सम्पृक्तौ वागर्थ प्रतिपत्तये ।
जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ ॥
– रघुवम्श (कालिदास)

कूजन्तम् रामरामेति मधुरम् मधुराक्षरम्।
आरुह्य कविताशाखाम् वन्दे वाल्मीकिकोकिलं ॥

यस्य ज्ञानदयासिन्धोरगाधस्यानघा गुणाः ॥
सेव्यतामक्षयो धीराः स श्रिये चामृताय च ॥ १ ॥

गुरुमुखाच्छ्रुत्वा पठेत् ।

दक्षिणादानं तिलकमन्त्रपाठग्रहणम् । मण्डप निर्माणम् ॥ उक्तः सद्रतबन्धने मुनिवरैः सन्मण्डपः सर्वदा हस्तैः षोडशभिर्मितस्तदुदरे वेदी तृतीयशके ॥ कार्यो- चाहिसपादहस्त समिता सर्वत्र भद्रप्रदा ब्रह्मादित्रिदशाचेनार्थमभि- तो वस्त्रादिभिःशोभिता ॥ कार्या विद्वद्भिरेव ग्रहयजनविधौ वेदिके- शानभागे दक्ष वास्त्वर्चनादेस्तदनु मखविधौ पश्चिमायां सदैव ॥ चूडाकम्पनायश्रुतिपठन समावर्त्तनादावुदीच्यां पूर्वे लम्बोदरादे- रुपचितिरुदिता मध्यके भद्रकस्य ॥ विवाहे तु कन्याहस्तात्सूर्य- हस्तात्मको मण्डप इष्यते ॥ तदभावे तु दिग्घस्तो विवाहे वेध – विच्युतः ॥ हस्तोच्छ्राया वेदहस्तैः समन्तातल्या वेदी सद्मनो वाम- भागे ॥ युग्मे घसे षष्टीने च पञ्चसप्ताहे स्यान्मण्डपोद्वासनं सत् ॥ ईशानीमारभ्य गर्तेषु तुंगानू स्थूणाकेतून वैजयन्तीभिराढ्यान् ॥ रम्भास्तम्भान् षोडशारोपयेद्वा वैतानैर्वा द्वार्भिरम्भोघटश्च ॥
स्तम्भपूजनम् । अद्येत्यादि • अमुकशम्र्माहिं ममैतस्य पुत्रस्यामुककुमारस्य बीजगर्भसमुद्भवेनो निवईणपूर्वक ब्रह्मवचभिवृद्धये करिष्यमाण-(५४)
चूडोपनयनवेदारम्भसमावर्तनकर्मसु तदुपयोग्यायुतात्मकग्रहम- खमण्डपे पूर्वाङ्गतया वरुणविधिना पोडशवरुण पूजनपूर्वकं सस्थूणाशक्तिनागमातृकब्रह्मादिषोडशकदली मयस्तम्भ पूजन करि- ये | अन्तरीशाने पूर्वं वरुणं सम्पूज्य ब्रह्मजज्ञानमिति गोतम ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दो ब्रह्मा देवता ब्रह्मावाहने विनियोगः । आवा- हनम् । एह्येहि विप्रेन्द्र पितामहेश हंसाधिरूढ त्रिदशैकवन्द्य || श्वेतोत्पलाभास कुशाम्बुहस्त गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक्- ॐ ब्रह्मजज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद्दिसीमतः सुरुचो वेन आवः । सबुध्न्या उपमा अस्य विष्टाः सतश्च योनिमसतश्च विवः । ॐ भूर्भुवः स्वः ब्रह्मदैवतसंज्ञकस्तम्भेहागच्छेति सस्थूणनागमा- तृकाय ब्रह्मदैवतसंज्ञकस्तम्भाय नमः । पाद्यादिभिः सम्पूज्य प्रार्थयेत् । कृष्णाम्बराजिनधर पद्मासन चतुर्मुख ॥ जटाधर जगद्धातः प्रसीद कमलोद्भव ॥ ॐ सावित्र्यैनमः । ब्राह्मयै नमः। गंयायै नमः । सम्पूज्य स्तम्भमालभ्य ऊर्द्धषुण ऊतये तिष्ठादेवोनः सविता | ऊर्ध्वो वाजस्य सनिता यदञ्जिभिर्वा – द्यद्भिर्विह्वयामहे । स्तम्भशिरसि नागमात्रे नमः सम्पूज्य शाखां वृद्धा ॐ आयंगौः पृश्निरक्रमीदसदन्मातरं पुरः । पितरं च प्रयन्त्स्वः । क्षमापणम् । ॐयतो यतः समीहसे ततो नो अभयं कुरु । शन्नः कुरु प्रजाभ्योऽभयं नः पशुभ्यः । ॐ वनस्पतिसमुद्भूतो निर्मितो विश्वकर्म्मणा ॥ स्थिरो भवतु रक्षार्थं यावत्कार्यं समाप्यते । एवं सर्वत्र बोध्यम् । अन्तराग्नेये इदं विष्णुरिति मेधातिथिऋपि- र्गायत्री छन्दो विष्णुर्देवता विष्णुवाहने विनियोगः । आवाहनम् । एह्येहि नारायण द्विव्यमूर्ते सर्वामरैरचितपादपद्म ॥ शुभाशुभानन्दशुचामधीश गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक् इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् । समूढमस्य( ५५ )
पा ँ सुरे ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः विष्णो इहागच्छेति विष्णवे नमः सम्पूज्य प्रार्थयेत् । देवदेव जगन्नाथ विष्णो यज्ञपते विभो ॥ पाहि दुःखाम्बुधेरस्मान्भक्तानुग्रहकारक | लक्ष्म्यै नमः । नन्दाये नमः । वैष्णव्यै नमः । सम्पूज्य ऊर्ध्व इत्यादिशेषं पूर्ववत् । नैर्ऋत्ये नमस्त इति परमेष्ठी ऋषिर्गायत्री छन्दो रुद्रो देवता रुद्रावाहने विनियोगः | आवाहनम् । एह्येहि गौरीश पिनाकपाणे शशांक- मौले वृपभाधिरूढ । देवाधिदेवेश महेश नित्यं गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक् । ॐ नमस्ते रुद्र मन्यव उतोत इपवे नमः। बाहुब्भ्यामुतते नमः॥ ॐ भूर्भुवः स्वः रुद्रेहागच्छेति रुद्राय नमः। सम्पूज्य प्रार्थयेत् । पंचवक्र वृषारूढ त्रिलोचन सदाशिव । चन्द्र- मौल महादेव मम स्वस्तिकरो भव ॥ ॐ माहेश्वर्यै नमः | गौर्यै नमः । शोभनायै नमः | सम्पूज्य ऊर्ध्वइत्यादि शेषं पूर्ववत् । वायव्ये त्रातारमिति गर्गऋपिस्त्रिष्टुप्छन्दः इन्द्रो देवतेन्द्रावाहने विनियोगः आवाहनम् । एह्येहि वृत्रघ्न गजाधिरूढ सहस्रनेत्र त्रिदशैकवन्द्य ॥ शचीपते शक्र सुरेश नित्यं गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक् ॐ त्रातारमिन्द्रमवितारमिन्द्र हव हवे सुहव शूरमिन्द्रम् । ह्वयामि शक्रं पुरुहूतमिन्द्रः स्वस्तिनो मघवा धात्विन्द्रः॥ ॐ भूर्भुवः स्वः इन्द्रेहागच्छेति० इन्द्राय नमः सम्पूज्य प्रार्थयेत् । देवराज गजारूढ पुरन्दर शतक्रतो । वज्रहस्त महाबाहो वांछितार्थप्रदो भव ॥ इन्द्राण्यै नमः | आनन्दायै नमः । विभूत्यै नमः | सम्पूज्य ऊर्ध्वइत्यादिशेषं पूर्ववत् । बहिरीशाने चित्रमिति कुत्सऋषिर्विराट् छन्दः सूर्यो देवता सूर्यावाहने विनियोगः। आवाहनम् । एह्येहि सप्ताश्व सहस्रभानो सिन्दूरवर्णप्रतिमावभास छायापते सूर्य्यदिनेश नित्यं गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक् ॐ चित्रं देवानामुदगा- दनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः । आप्रा द्यावापृथिवी अन्तरिक्ष(५६)
सूय्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः सूय्यैहागच्छेति सूर्याय नमः सम्पूज्य प्रार्थयेत् । पद्महस्त रथारूढ पद्मास – न सुमङ्गल | क्षमां कुरु दयालो त्वं ग्रहराज नमोऽस्तु ते ॥ ॐ सावित्र्यै नमः । मङ्गलायै नमः । भूत्यै नमः । सम्पूज्य ऊर्ध्व इत्यादिशेषं पूर्ववत् । ईशानपूर्वमध्य गणानान्त्वेति प्रजाप- तिर्ऋषिर्यजुश्छन्दो गणपतिर्देवता गणपत्यावाहने विनियोगः । आवाहनम् । एहि हेरम्ब महेशपुत्र समस्तविघ्नौघविनाशदक्ष । माङ्गल्यपूजाप्रथमप्रधान गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक् ॐ गणानान्त्वा गणपति हवामहे प्रियाणान्त्वा प्रियपति हवामहे निधीनान्त्वा निधिपति हवामहे वसो मम। आहमजानि गर्भध- मात्त्वमजासि गर्भधम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणपते इहागच्छेति गणपतये नमः सम्पूज्य प्रार्थयेत् । लम्बोदर नमस्तुभ्यं सततं मोदक- प्रिय | अविघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ॥ ॐ विघ्नहा- रिण्यै नमः। जयायै नमः। सरस्वत्यै नमः ।सम्पूज्य ऊर्ध्वइत्यादिशेषं पूर्ववत् । पूर्वाग्यमध्ये नमोस्विति देवश्रवा ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दोऽ- नन्तो देवताऽनन्तावाहने विनियोगः । ध्यानम् । एह्येहि नागेन्द्र धरामरेश नागाङ्गनाकिन्नरगीयमान । अनन्तयक्षोरगलोकसंधै- गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक् । ॐ नमोस्तु सप्र्पेभ्यो येके च पृथिवीमनु। ये अन्तरिक्षे येदिवि तेभ्यः सप्र्पेभ्यो नमः ॥ॐ भूर्भुवः स्वः अनन्तेहागच्छेति अनन्ताय नमः सम्पूज्य । आशीविष- समोपेत नागकन्याविराजित | पाहि यज्ञमिमं देव फणासप्तकम- ण्डित ॥ ॐ अधरायै नमः । पद्माय नमः । महापद्मायै नमः । सपूज्य ऊर्ध्वइत्यादिशेषं पूर्ववत् । बाह्याग्नेये यदकन्द इति भार्ग- वजमदग्निदीर्घतमस ऋषयंस्त्रिष्टुप्छन्दः स्कन्दो देवता स्कन्दावाहने विनियोगः । आवाहनम् । एह्येहि गौरीसुत देवदेव(५७)
त्वेति दध्य- षट्कृत्तिकारक्षित देहयष्टे । मयूरवाह प्रणतार्त्तिहारिन् गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक् ॐ यदकन्दः प्रथमं जायमान उद्यत्स- मुद्रादुत वा पुरीपात् । श्येनस्य पक्षा हरिणस्य बाहू उपस्तुत्यं महिजातं ते अर्वन् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः स्कन्देहागच्छेति स्कन्दाय नमः | सम्पूज्य प्रार्थयेत् । मयूरवाहन स्कन्द गौरीसुत षडानन । कार्त्तिकेय महाबाहो दयां कुरु दयानिधे ॥ ॐ जयायै नमः । विजयायै नमः | पश्चिमसन्ध्यायै नमः । सम्पूज्य ऊर्ध्वइत्यादि शेषं पूर्ववत् । आग्नेयदक्षिणमध्ये यमाय ङाथर्वणऋषिर्यजुश्छन्दो यमो देवता यमावाहने विनियोगः । आवाहनम् । एह्येहि वैवस्वत धर्मराज सर्वामरैरचितध- मूर्ते ॥ विशालवक्षःस्थल रुद्ररूप गृहाण पूजां भगव- न्नमस्ते ॥ ऋक्।ॐ यमाय त्वा मखाय त्वा सूर्य्यस्य त्वा तपसे देवत्वा सविता मध्वानक्तः पृथिव्याः सः स्पृशस्पाहि अि रसि शोचिरसि तपोसि ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः यमेहागच्छेति यमाय नमः सम्पूज्य प्रार्थयेत् । धर्मराज महाकाय दण्डहस्त वरप्रद । रक्तेक्षण महाबाहो पाहि यज्ञं नमोस्तु ते । ॐ पूर्वसन्ध्यायै नमः क्रूरायै नमः । नियन्त्र्यै नमः ।सम्पूज्य ऊर्ध्व इत्यादि शेषं पूर्ववत् । दक्षिणनैर्ऋत्य मध्ये वायुरिति वसिष्ठ ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दो वायु- देवता वाय्वावाहने विनियोगः । आवाहनम् । एह्यहि वायो मम रक्षणाय मृगाधिरूढः सह सिद्धसंधैः । प्राणाधिपः कालकवेः सहाय गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक् । ॐ वायुरग्रेगा यज्ञप्रीः साकं गन्मनसा यज्ञं शिवो नियुद्भिः शिवाभिः ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः वायो इहागच्छेति वायवे नमः सम्पूज्य प्रार्थयेत् । नमो धरणिपृष्ठ- स्थ ध्वजधारिन्समीरण । पाहि यज्ञमिमं देव प्रसन्नो भव मे सदा॥ ॐ तत्रायै नमः । गायत्र्यै नमः । वायव्यै नमः । सम्पूज्य ऊर्ध्व( ५८ )
इत्यादिशेषं पूर्ववत् । नैर्ऋत्ये सोममिति बन्धुऋपिर्गायत्री छन्दः सोमो देवता सोमावाहने विनियोगः । आवाहनम् । एह्येहि सोमाध्वरदेवदेव विधत्स्व रक्षां भगणेन सार्धम् ॥ यागस्य सर्वौ- षधिपितृयुक्त गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक् । ॐ सोमराजानं साग्निमन्वारमाहवे । आदित्यान् विष्णु सूय्यं ब्रह्माणं च बृहस्पतिः स्वाहा ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः सोमेहागच्छेति सोमाय नमः । सम्पूज्य प्रार्थयेत् । क्षीरार्णवसमुद्भूत द्विजराज सुधाकर । सोम त्वं सौम्यभावेन ग्रहपीडां निराकुरु ॥ ॐ सावित्र्य नमः | अमृतकलायै नमः । विजयायै नमः । सम्पूज्य ऊर्ध्व इत्यादिशेषं पूर्ववत् । पश्चिमनैऋत्योर्मध्ये इमं मे वरुणेति वत्स ऋषिबृहती छन्दो वरुणो देवता वरुणावाहने विनियोगः । आवाहनम् । एह्येहि यादोगणवारिधीश पर्जन्यदेवाप्सरसां गणेन । विद्याधरेन्द्रामरगीयमान गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक् । ॐ इमं मे वरुण श्रुधी हवमद्या च मृजय । त्वामवस्युराचके । ॐ भूर्भुवः स्वः वरुणेहागच्छेति वरुणाय नमः । सम्पूज्य प्रार्थयेत् । शंखस्फटिकवर्णाभ श्वेतहाराम्बरावृत । पाशहस्त महाबाहो वरुण त्वं दयां कुरु ॥ ॐ वारुण्यै नमः । बार्हस्पत्यै नमः । पाशधारिण्यै नमः । सम्पूज्य ऊर्ध्व इत्यादिशेषं पूर्ववत् । पश्चिमवायव्यमध्ये सुगाव इति वसिष्ठऋपिर्गायत्री छन्दो वसुर्दे- वता वस्वावाहने विनियोगः । आवाहनम् । एह्येहि देवेश्वर दिव्य- देह वसो प्रसन्नात्मदृगष्टमूर्ते । ममास्य यागस्य सुरक्षणार्थं गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋक् । ॐ सुगावो देवाः सदना अकर्म य आजग्मेद सर्वं तं जुषाणाः । भरमाणा ह मानाहवि ष्यस्मै धत्त वसवो वसूनि स्वाहा । ॐ भूर्भुवः स्वः वसो इहागच्छेति वसवे नमः सम्पूज्य प्रार्थयेत् । दिव्यवस्त्राष्टमूर्त्ते त्वं दिव्यदेहधर(५९)
प्रभो । पाहि यज्ञमिमं सर्वं वरद त्वां नमाम्यहम् ॥ ॐ विनताये नमः ॥ गरिमायै नमः । सम्भूत्यै नमः । सम्पूज्य ऊर्ध्व इत्यादि- शेषं पूर्ववत् । वायव्ये सोमो धेनुमिति गोतमऋपित्रिष्टुप्छन्दो धनदो देवता धनदावाहने विनियोगः | आवाहनम् । एह्येहि रक्षोगणनायकत्वं विशालवेतालपिशाचसंधैः । ममाध्वरं पाहि कुबेरदेव गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते । ऋक् । ॐ सोमो धनुः सोमो अर्वन्तमाशुः सोमो वीरं कर्म्मण्यं ददाति । सादन्यंविदथ्य सभेयं पितृश्रवण यो ददाशदस्मै ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः धनदेहागच्छेति धनदाय नमः सम्पूज्य प्रार्थयेत्। दिव्यदेह धनाध्यक्ष पीतहाराम्ब- रावृत । उत्तरेश महाबाहो वाञ्छितार्थप्रदो भव ॥ ॐ अदित्यै नमः । सिनीवाल्यै नमः । लघिमायै नमः । सम्पूज्य उर्ध्व इत्यादि सर्वं पूर्ववत् । उत्तरवायव्यमध्ये बृहस्पत इति गृत्समद ऋषि- स्त्रिष्टुप्छन्दो बृहस्पतिर्देवता बृहस्पत्यावाहने विनियोगः । आवा- हनम् । एह्येति देवेन्द्रगुरो मखेश बृहस्पते यज्ञपते सुयागे । रक्षार्थमत्रोपविशानुकम्पिन् गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ऋ । ॐ बृहस्पते अति यदय अहद्युमद्विभाति क्रतुमज्जनेषु । यद्दी- दयच्छवसऋतप्रजा ततदस्मासु द्रविणं घेहि चित्रम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः बृहस्पते इहागच्छेति · वृहस्पतये नमः । सम्पूज्य प्रार्थयेत् । देवाचार्य्यं यथाशक्त्या पूजितोऽसि मया मुदा ।करग्रहोपशान्ति त्वं कुरु नित्यं नमोऽस्तु ते ॥ ॐ पौर्णमास्यै नमः । वेदमात्रे नमः । सन्नत्यै नमः सम्पूज्य ऊर्ध्वइत्यादि शेषं पूर्ववत् । उत्तरेशानयोर्म- ध्ये विश्वकर्म्मन्निति शासऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दो विश्वकर्म्मा देवता विश्व- कर्मावाहने विनियोगः | आवाहनम् । एह्येहि शिल्पीश्वर विश्वकर्मन् मूर्त्यादि निर्माणकरैकमुख्य । दोर्दण्डसंशाधितसर्वशिल्प गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते॥ऋक्। ॐ विश्वकर्म्मन् हविषा वर्धनेन त्रातारमि-( ६० )
न्द्रमकृष्णोवध्यम्। तस्मैविशः समनमन्तपूर्वीरयमुग्रो विहन्यो यथा सत्।ॐ भूर्भुवः स्वः विश्वकर्म्मन्निहागच्छेति विश्वकर्म्मणे नमः सम्पू- ज्य प्रार्थयेत् । विश्वकर्मन् प्रसीद त्वं शिल्पशास्त्रविशारद । दण्ड- पाणे महाबाहो तेजोमूर्त्तिधर प्रभो ॥ ॐ वास्तुदेवतायै नमः । वैश्व- कम्मण्यै नमः । शारदायै नमः । सम्पूज्य ऊर्ध्वइत्यादिशेषं पूर्ववत् । प्रार्थयेत् । जितं ते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते विश्वभावन । नमस्ते- Sस्तु हृषीकेश महापुरुषपूर्वज ॥ ततो दधिमाष भक्तबलिदानम् । बहिः पूर्वे । त्रातारमिति गर्गऋपित्रिष्टुप्छन्द इन्द्रो देवता सदीप- दधिमाष भक्तबलिदाने विनियोगः । ऋक् । त्रातारमिन्द्रमवितार- मिन्द्र हवेहवे सुहव शूरमिन्द्रम् |ह्वयामि शक्रं पुरुहूतमिन्द्रः स्व- स्ति नो मघवा धात्विन्द्रः ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः इन्द्रेहागच्छेति इन्द्राय नमः सदीपदधिमापभक्तवलये नमः सम्पूज्य जलं तत्र त्यजेत् । दधिमा पौदनैर्युक्त सदीपं बलिमुत्तमम् । सर्वविघ्न- प्रणाशाय गृहाणेन्द्र वरप्रद ॥ मण्डले सम्प्रवक्ष्यामि मया भक्त्या निवेदितम् । इदमर्घ्य मिंद पाद्यं दीपोऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥ अग्नये त्वन्नो अग्र इति हिरण्यस्तूप ऋपित्रिष्टुप्छन्दो निर्देवता सदीप- दधिमा भक्तबलिदाने विनियोगः । ऋक् । ॐ त्वनो अग्ने वरुणस्य विद्वान देवस्य हेडोऽअवयासिसीष्ठाः । यजिष्टो वह्नितमः शोशुचानो विश्वाद्वेषा सि प्रमुमुग्ध्यस्मत्स्वाहा । ॐ भूर्भुवः स्वः अग्रे इहागच्छेति अग्नये नमः । सदीपदधिमापभक्तवलये नमः । सम्पूज्य जलं तत्र त्यजेत् । दधिमा पौदनैर्युक्तं सदीपं बलिमुत्तमम् । गृहाणाने महाबाहो रक्षो विघ्नं प्रणाशय ॥ मण्डलेति पूर्ववत् । दक्षिणे असीति जमदग्निर्ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दो यमो देवता सदीपदधि- माष भक्तबलिदाने विनियोगः । ऋक् । ॐ असि यमो अस्या- दित्यो अर्वन्नसि त्रितो गुह्येन व्रतेन असि सोमेन समया विपृक्त( ६१ )
आहुस्ते त्रीणि दिवि बन्धनानि स्वाहा ॐ भूर्भुवः स्वः यमेहा- गच्छेति यमाय नमः सदीपदधिमाषभक्तवलये नमः . | सम्पूज्य जल तत्र त्यजेत् । दधिमाषोदनैर्युक्तं सदीप वलिमुत्तमम् । यमराज गृहाण त्वं सर्वदोष निवारय ॥ मण्डलेति पूर्ववत् । नैर्ऋत्ये असुन्वन्तमिति विवस्वानृषिस्त्रिष्टुप्छन्दो निर्ऋतिर्देवता संदीप दधिमाषभक्तवलिदाने विनियोगः । ऋक् । ॐ असुन्वन्तमय- जमानमिच्छस्तेनस्यन्या तस्करस्यान्वंपित। अन्यमस्मदिच्छसात इत्यानमो देवि निर्ऋते तुभ्यमस्तु ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः निर्ऋते इहागच्छेति निर्ऋतये नमः । सदीपदधिमापभक्तवलय नमः सम्पूज्य जलं तत्र त्यजेत् । दधिमा पौदनैर्युक्तं सदीप वलिमुत्तमम् । गृहाण निर्ऋते देव सर्वान्दोपान्निवारय ॥ मण्डलेति पूर्ववत् । पश्चिमे तत्त्वायामीति शुनःशेप ऋपित्रिष्टुप्छन्दो वरुणो देवता सदीपदधिमा भक्तबलिदाने विनियोगः । ऋक् ॐ तत्त्वा- यामि ब्रह्मणा वन्दमानस्तदाशास्ते यजमानो हविर्भिः । अहेड- मानो वरुणेहबोध्युरुश‍ समान आयुः प्रमोषीः । ॐ भूर्भुवः स्वः वरुणेहागच्छेति वरुणाय नमः । सदीपदधिमाषभक्त- बलये नमः । सम्पूज्य जलं तत्र त्यजेत । दधिमाषो- दनैर्युक्तं सदीपं बलिमुत्तमम् । गृहाण देव वरुण रक्षो- विघ्नं प्रणाशय ॥ मण्डलेति पूर्ववत् । वायव्य आनोनियुद्धि- रिति वसिष्ठऋषि स्त्रिष्टुप्छन्दो वायुर्देवता सदीपदधिमाषभक्तवलि- दाने विनियोगः । ऋकू । ॐ आनो नियुद्भिः शतिनीभिरध्वरः सहस्रिणीभिरुपयाहि यज्ञम् । वायो अस्मिन्सदने मादयस्व यूयं पातः स्वस्तिभिः सदा नः । ॐ भूर्भुवः स्वः वायो इहागच्छेति वायवे नमः । सदीपदधिमाषभक्तबलये नमः । सम्पूज्य जलं तत्र त्यजेत् । दधिमा पौदनैयुक्तं सदीपं बलिमुत्तमम् । गृहाण( ६२ )
वायो देवेश सर्वव्याधिक्षयं कुरु ॥ मण्डलेति पूर्ववत् । उत्तरे वयमिति बन्धुऋपिस्त्रिष्टुप्छन्दः सोमो देवता सदीपदधिमापभक्त- बलिदाने विनियोगः । ऋक् ॐ वय सोमत्रते तव मनस्तनूषु विभ्रतः । प्रजावन्तः सचेमहि । ॐ भूर्भुवः स्वः सोमेहागच्छेति सोमाय नमः । सदीपदधिमा पभक्तवलये नमः । सम्पूज्य जल तत्र त्यजेत् । दधिमापौदनैर्युक्तं सदीपं बलिगुत्तमम् । गृहाण सोम ऋक्षेश मम शान्तिकरो भव ॥ मण्डलेति पूर्ववत् । ईशाने ईशावास्यामिति गौतम ऋषिर्जगतीछन्द ईशानो देवता सदीपदधिमा भक्तबलिदाने विनियोगः । ऋक् ॐ ईशावास्य- मिदः सर्वं यत्किञ्चिज्जगत्यां जगत् । तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मागृधः कस्यस्विद्धनम् । ॐ भूर्भुवः स्वः ईशा नेहागच्छति ईशानाय नमः। सदीपद्धिमाषभक्तवलये नमः | सम्पूज्य जल तत्र त्यजेत् । दधिम- पौदनैर्युक्त सदीपं बलिमुत्तमम् । गृहाणेशान सर्वज्ञ सर्वशत्रुक्षयं कुरु । मण्डलेति पूर्ववत् । ईशानपूर्वमध्ये आयंगौरिति सूर्य्य ऋषिर्गायत्रीछन्दोऽनन्तो देवता सदीपदधिभाष भक्तबलिदाने विनियोगः । ऋक् ॐ आयं गौः पृश्निरक्रमीदसदन्मातरं पुरः । पितरं च प्रयन्त्स्वः । ॐ भूर्भुवः स्वः अनन्तेहागच्छेति अनन्ताय नमः । सदीपदधिमाष भक्तबलये नमः |सम्पूज्य जलं तत्र त्यजेत् । दधिमाषोदनैर्युक्त सदीपं बलिमुत्तमम् । गृहाणानन्त नागेन्द्र सर्वान्विघ्नान् प्रणाशय॥ मण्डलेति पूर्ववत् । नैर्ऋत्य पश्चिममध्ये ब्रह्मज्ञानमिति गोतम ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दो ब्रह्मा देवता सदीपदधि- माष भक्तबलिदाने विनियोगः । ऋक् ॐ ब्रह्मजज्ञानं प्रथमं पुरस्ता द्विसीमतः सुरुचो वेन आवः । सुबुध्न्या उपमा अस्य विष्ठाः सतश्च योनिमसतश्च विवः। ॐ भूर्भुवः स्वः ब्रह्मन्निहागच्छेति ब्रह्मणे नमः । सदीपदधिमाषभक्तबलये नमः । सम्पूज्य जलं तत्र त्यजेत् । ( ६३ )
दधिमापदनैर्युक्तं सदीपं बलिमुत्तमम् । गृहाण ब्रह्मन् देवेश सर्वसौ- ख्यं विवर्धय ॥ मण्डलेति पूर्ववत् । मण्डपाइहिर्दक्षिणे सदीपद- धिमा भक्त सिन्दूरकज्जलरक्तपुष्पं पक्कान्त्रकुंकुम बलिं सोपायन निधाय । नहिस्पशमिति विश्वामित्रऋषि त्रिष्टुप्छन्दः क्षेत्रपालो देवता बलिदाने विनियोगः । ऋक् ॐ नहिस्पशमविदं नन्यमस्मा- द्वैश्वानरात्पुर एतारमग्नेः । एमेनमवृधन्नमृता अमर्त्यम् । वैश्वानरं क्षेत्र जित्याय देवाः ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः क्षेत्रपालेहागच्छेति क्षत्र- पालाय नमः । वलये नमः । सम्पूज्य जलं तत्र त्यजेत् । दधिपाषोदनैर्युक्तं सदीपं बलिमुत्तमम् । गृहाण त्वं क्षत्रपाल रक्षो विघ्नं प्रणाशय ॥ ततो दुर्बलं ब्राह्मणं सम्पूज्य तस्मै बलिं दत्त्वा प्रार्थयेत् । आजद्वकजटाधरं त्रियनयनं नीलाञ्जनाद्विप्रभं दोर्दण्डा- न्तगदाकपालमरुणं स्रग्गन्धवस्त्रावृतम् । घण्टाघुघुरुमेखलाध्वनि- मिलहुंकारभीमं प्रभुं वन्दे संहितसर्पकुण्डलधरं श्रीक्षेत्रपाल सदा ॥ नमस्कारः । त्रैलोक्ये यानि भूतानि स्थावराणि चराणि च। ब्रह्मविष्णुशिवैः सार्धं रक्षां कुर्वन्तु तानि मे ॥